‘Teknoloji bağımlılığı’ beynin ödül ve ceza sistemini bozuyor

Teknolojik bağımlılık, nedenleri ve baş etme yollarına ait değerlendirmede bulunan Prof. Dr. Nevzat Tarhan, dijital bağımlılığın aslında teknolojinin sorunlu kullanımı olduğunu belirtti.

Tarhan, “Yeni dijital teknolojilerin sorunlu kullanımı bir süre devam ettiği vakit daha sonra dijital bağımlılığa dönüşüyor. Ancak bağımlılığa dönüşmeden evvel uzun yıllar sorunlu, sıkıntılı ve yanlışlı kullanım yani berbata kullanım var. Bunun gerisinden bağımlılık formuna dönüşüyor” sözlerini kullandı.

“BEYNİN HAZ VE ÖDÜL ALANI DAYANILMAZ BİR BİÇİMDE COŞUYOR”

Tarhan, teknolojiyi çok yanlış ve bilinçsiz kullanmanın nedenlerine değinerek, kelamlarını şöyle sürdürdü:

“Genellikle gençler için bu çok alımlı bir şey. Kolay ulaşılabilir ve elverişli bir kullanıma sahip. Bilhassa insan bağlantılarına çok sürat kazandırıyor. Kişi kendi inançlı ortamında lakin çok inançsız bir formda her şeye girebiliyor. Bu teknolojiler merak ve hayret hissine hitap ediyor. Beşerdeki merak ve hayret duygusu da ödül ve ceza sistemi ile ilgili. İnsanın beyninde ödül uyandıran şey, beklenen mükafatlar değil, beklenmeyen mükafatlar.

Beklenmeyen mükafatlar beyni en çok uyarıyor. Beklenen mükafatlar beklenmeyenler kadar haz vermez. Unsur ve davranışsal bağımlılıklarda da emsal durum vardır. Merak ve hayret duygusu beynin ödül merkezini harekete geçirir. Mesela sinema izlerken de olur. Bir saat boyunca katili bulmaya çalışırsın bakmışsın 1-2 saat geçmiş. Tıpkı bunun gibi… Beynin haz ve ödül alanı fevkalade bir halde coşuyor.”

“BEYİN MÜKAFATA DOYMUYOR”

Yeni teknolojiler ve dijital medyanın insan beyninin bu özelliğini çok ağır biçimde kullandığını tabir eden Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Daha evvelce haftada bir kere sinemaya gidersek bir yahut iki kez yaşanabilecek artık bu durum her gün hatta her an oluyor. Akıllı telefonu açıyorsun ve istediğin her an her yerde beynine ödül veriyorsun. Bunların hepsi davranışsal bağımlılıktır. Beynin ödül ve ceza sistemi bozuluyor. Bağımlılıklara genel olarak artık ödül yetmezliği sendromu deniyor yani beyin mükafata doymuyor. Bu türlü durumlarda kokain de birebir şeyi yapıyor, bilgisayar oyunları da tıpkı şeyi yapıyor, sinemalar de birebir etkiyi yapıyor” değerlendirmesinde bulundu.

“MADDE BAĞIMLILIĞI İLE BENZERLİK TAŞIYOR”

Tarhan, teknoloji kullanımı konusunda dünya çapında araştırmalar da yapıldığını kaydederek, bu araştırmalarda Türkiye’nin teknoloji kullanımında birinci sıralarda yer aldığını bildirdi.

Global bir şirket tarafından ortalarında Türkiye’nin de bulunduğu 30 ülkede 53 binden kişinin katıldığı bir taşınabilir kullanıcı araştırması yapıldığını belirten Prof. Dr. Tarhan, “Bu araştırmada akıllı telefona en bağımlı ülke Türkiye çıkıyor. Avrupa’da ortalama günde 48 kere sefer akıllı telefona bakılırken Türkiye’de ise ortalama 78 defa akıllı telefona bakılıyor. Yani yüzde 80 daha fazla. Gece yatarken telefona bakma oranı Avrupa’da yüzde 40 iken, Türkiye’de bu oran yüzde 85” sözlerini kullandı.

Tarhan, teknoloji bağımlılığının husus bağımlılığına pek çok tarafıyla benzerlik taşıdığını belirterek, şunları kaydetti:

• “Madde bağımlılığında geçen kriterlerin hepsi burada geçerli. Kişinin internete uzak kaldığı vakit mahrumluk hissetmesi ve krize girecek kadar mahrumluk belirtileri göstermesi vardır. Kimi vakit bireylerde internete bağlı olamamanın ortaya çıkardığı gerilim ve korku oluyor. Kişi sonlanıyor demek ki burada bağımlılık başlamıştır. Bir de planlanandan daha uzun müddet kullanım varsa bu da bir bağımlılık kriteridir. Örneğin 15 dakika bakacağını düşünüyorsun bir bakmışsın çok uzun bir vakit geçmiş.
• Bu durum günlük hayat aktiviteni bozarsa, gündelik yapılacak işlerini aksatırsa, erteleme ve ötelemeye gerçek giderse bağımlılık hudutları içerisine giriyor. Bir de tolerans geliştirme oluyor. Diyelim muhtaçlığın 3 saat lakin gitgide bunu 4-5-6 biçiminde uzatıyorsun yani gitgide dozu artıyor. Tehlikeli ve ziyanlı kullanım var. Okulunu aksatıyor. Literatürde modem ilişkisini kestiği için ebeveynini şikâyet eden şahıslar var. 27 saat bilgisayar karşısında olduğu için kalp krizi geçirip ölen gençler var o derece, bunlar tehlikeli ve ziyanlı kullanımlar. Bütün bunlar var ise bağımlılık başlamış demektir.”

“ANNE VE BABALAR, BİR GÜN ‘EVET’, BİR GÜN ‘HAYIR’ DİYOR”

Tarhan, dijital bağımlılığın tedavisinde bireye psikoterapi şeklinde şuurlu kullanmayı öğrettiklerini belirterek, “Danışanlarımıza bir davranış çizelgesi tutuyoruz. Bilhassa ergenlikte bir saat kullanıyor, verilen kurallara uyuyor ve bir artı alıyor. Belirli bir sayıya ulaşınca taburcu oluyor. Bunu öğrendiği vakit ve meskende de anne ve baba da bunu uygularsa çocuk düzeliyor” tabirlerini kullandı.

Teknoloji kullanımının küçük yaşlardan itibaren denetimli bir halde sınırlama yapılarak olması gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Teknoloji kullanımı bilhassa 0-3 yaş ortasında mutlaka tavsiye edilmiyor. Yemek yedirirken ya da ödül üzere kullandırmayı asla önermiyoruz. Tehdit ögesi olarak kullanma, tutturduğu vakit verme üzere yanlışlı davranışları yanlıştır” değerlendirmesinde bulundu.

Tarhan, aşikâr bir yaşın üzerinde olan çocukların kullanımında da kesinlikle çocukla konuşulmasını tavsiye ederek, kelamlarını şöyle sürdürdü:

“Çocukla evvel konuşmak gerekir. ‘Bu hususta bağırıp çağırma küsme üzere aksiyonları yapmayacaksın. Bunları yapmazsan seninle bunu ne vakit ve nasıl kullanacağın hakkında konuşuruz’ diyeceksiniz. Anne ve baba bu türlü konuştuğunda çocuk, ‘Annem babam bana kıymet veriyor. Beni anlamaya çalışıyor’ diyecek ve o an o reaksiyonunu göstermeyecek. Alışılmış burada kararlı, dengeli ve net durmak gerekiyor. Bu bağımlılığın olduğu çocuklarda en çok gevşek disiplin var. Anne ve babalar, bir gün ‘evet’ diyor, bir gün ‘hayır’ diyor. Anne evet diyor, baba hayır diyor yani ortak bir lisan oluşturulmuyor. Kuralsız ve tutarsız bir ortam oluşuyor. Çocuğun meskende anne ve babasının liderliğini kabul etmesi gerekiyor. Burada çocuğu ezmeden yapılacak liderlik değerlidir.”

Çocukların yaşlarına nazaran teknoloji kullanımlarının sonlandırılabileceğini söz eden Prof. Dr. Nevzat Tarhan, burada çocuğa birebir vakitte planlamayı öğretmenin de gerektiğini bildirdi.

Prof. Dr. Nevzat Tarhan, “Teknoloji kullanımının 15 yaşına kadar günde 2 saati geçmemesini tavsiye ediyoruz. Bilhassa 6 yaşına kadar anne ve baba olmadan en fazla yarım saat verilmeli. Bu mühlet tatil devrinde artırılabilir. 6-12 yaş ortasında ise günde 1 saati geçmemelidir” tabirlerini kullandı.

Teknolojik aygıtları çok fazla kullanan çocukların memnun olmadığını belirten Tarhan, “Evde şirin ve sıcak bir ortam yok. Konuşacak kimse olmadığından kendilerini yalnız hissediyorlar. Yalnız hissedince buna yöneliyorlar. Şayet yalnız hissetmeseler yani arkadaşları, sosyalleşecekleri ortam olsa yahut aile ile birlikte ortak vakit geçirme olsa çocuk buna takılıp kalmayacak” değerlendirmesinde bulundu.

Tarhan, bireyin bağımlılıklarıyla mücadelede “dur, düşün ve aksiyona geç” prensibini kullanması gerektiğini aktararak, “Beynin ön bölgesi ‘Dur, düşün ve sonra yap’ der. Beyne o eğitim verilmeli. İnsanın beynini kullanmasını öğrenmesi değerlidir. Kişi kendi kendini denetim etmeyi başarabilir fakat kişi bunu başaramıyorsa o vakit bir uzman yardımı alınmalıdır. Çocuklara şuurlu kullanımı öğretmek, dijital okuryazarlık öğretilmeli. Çocuk anne ve babasını model olarak alır. Anne ve baba ne yapmışsa çocuk birçok vakit onları taklit ediyor” sözlerini kullandı.